'Dat huf toch nait ' dat was mien antwoord toun ain kameroad mie vruug wat mijn oma d'r van sol vinnen as ik hier zo dreientwintig joar noa heur dood heur op ain voetstuk ploatsen sol.
Noast aal dei luu dei hier zichzelf aal de hemel in priest hebben, om wat ze betaikent hebben veur Valthermond. En d'ur binnen, as ik de verhoalen geleuven, mag verscheiden dei zichzulf belangriek vonnen en vinnen. Mor Grietje nait. En juust doarom verdaint zij het, dat wie de aandacht even op heur richten. Ain vrouw dei in de Veenkolonies leefde in de 20e eeuw, de eeuw dat er veur vrouwluu veul veraanderde.
We goan op raize, nait te ver weg. Want in de tied van Grietje was noar Troapel hin aal een huil ende. Het is 1917. We goan noar 1e Mond, met de Snikke. Veur das't in stapst most eeven goud de wiekswoalle vasthollen, aans hest ain nait pak, of verzoep je joe. Nait elkaine kin hier zwemmen, of is bekend met de wiekslag.
In 1e Mond is Grietje geboren, midden in de natuur, tussen het turf. Dokter kwam er nait bie, dei was hier nog nait. Kinder kriegen was levensgevoarlek. Heur pa en moe motten in 1917 mol over't veld hin keken hebben zo richting Valthermond, en docht hebben dat doar in Valthermond het beloofde laand lag. Nait veul loater kwam Grietje as jong wichje in Valthermond terechte. In Valthermond, holp ze heur pa met vis fileren, en verkopen van deur tot deur. Van keet tot keet. Zo gong dat toun, minsen leven dicht bie de natuur, en aten wat ze om zuch hin hadden. Dat was mainstens nait veul, en ook lang nait altied genog.
Grietje het nait veul school had, ze gong aal op jonge leeftied aan't waark as dienstbode bie ain boer, en loater ook op het laand. D'ur wor heur nait vroagt of dat ze dat wel wol, of dat ze wol studeren. D'ur wor heur nait vroagt of ze laiver raizen wol. Grietje waarkte al aaldoage, toun veul vrouwluu in de stad dat wel geren wollen. Toun vrouwluu doar streden om buutenshuus te mogen warken, waarkte Grietje al aal doagen boeten. Ze was heur tied ver veuruit. Ze had doarin gain keus.
In dei tied was het veur ain vrouw ook nait vertrouwd om allenig bie de weg te wezen. En toun Griet een keer van Troapel, noar huus fietsen mos, en aal goud donker was, was ze moar wat bliede dat Fokke met heur met fietste. Nait veul loater binnen ze trouwt. Nait veul loater was ze zwanger. Ze was toun 22 joar old. Doarnoa gon'kt haard. In totoal het ze in twantig joar tied, 12 kinder kreeg.
En ik heb dat us zitten bekieken, mor dat betaikent dat ze negen joar van heur leven zwanger was. Aal dei tied waarkte ze op het laand, was er gain zwangerschapsverlof, of yoga. Grietje waakte deur. En de kinder gongen met heur het laand op. As ze s oabends in huus was, was doar het huushollen wat veur rekening kwam van vrouwluu, doarnoast moakte ze de kleren van de kinder ook nog zulf. Sokken. Truien. Griet mos wel creatief wezen om de boarel draaiende te hollen.
D'ur was in heur tied gain loopbaanbegelaider dei met heur ain pad uutstippelde om heur talenten maximoal tot zien recht te loaten kommen. D'ur was toun ook gain gezinscoach. Griet deed alles zulf. Fokke had het aal vroug aan zie rugge, en de zurg veur de beesten, de gait en de koaien kwam ook veur rekening van Griet, en heur kinder.
Ik wait nait wel er d'ur boas was in huus, wel de porremenee beheerde. Ik heb wel ains heurt dat Fokke nait groag geld uutgaf, en dat centen van de kinder bruukt wor deur sinterklaas. En ik wait ook nait in houverre ze boas was over heur eigen lichoam, of ze boas was in eigen buuk. Deurgoans was de man het hoofd van het gezin, en de vrouw was zien hulp. Ik heb wel ains heurt dat Griet, net aas aander vrouwluu uut dei tied bliede was met de eerste twai kinder, en dat de rest vanzulf kwam. En aal wat vanzulf kwam mos ook meteten.
Zo in de zestiger joaren, was er gain flower power bie Grietje:
- ze had ain van heur zeunen, Jan noa twai moand noar kerkhof bracht;
- heur moeke was pas overleden;
- ze had twaalf kinder;
- eind zestiger joaren wur heur kerel oafkeurt veur waark.
Het haile leven kwam in dei tied op de scholders van Grietje terechte. Ze kreeg ain burn out, toun numden ze dat overspannen.
Grietje had steun aan heur geleuf. Ze gong noar het Leger des Heils en loater noar de Baptistenkerke. In de schriefsels dei van en over heur overlevert binnen, lees ik dat dat ain haile
belangrieke ploatse innam. En ik kin mie heugen dat ze mie ook ain biebeltje geven hef. 'Dei teksten binnen belangriek' zee ze d'ur bie.
En terwijl ik zo noar heur leven keek oafgelopen weke vuul mie ain poar dingen op:
- De ainvoud van het leven in dei doagen, en hou of ze zich redt heft met wat er was, en dat ze doar ook hail creatief met was;
- Het soamenwarken. Leven dicht tegen de natuur aan, met ain toentje en het leven om heur tou;
- Waiten dat nait alles vanzulf komt, of mot ik zeggen niks vanzulf gait. Dat je d'ur veur waken mouten.
Grietje het, met aal wat ze in zug had Valthermond met haand metholpen opbouwen en zo ain biedrage levert aan de jonge cultuur van de Veenkolonies. Wat mie verder opvuul, is dat ze zo genieten kon van de klaine dingen. Dat zo oog had veur ain aander. Heur ogen waren altied gericht op dei tekurt kwamen, en ze hulp geren aanderen, en kwam dan zulf op de loatste ploatse.
Grietje was ain staarke vrouw. Toun ze oafscheid nemen mos van heur oalluu, van heur zeuntje Jan, van heur zeun Gienus, was er gain rouwtherapeut. Zie hadden mekoar en dat is woar ze het met deden.
Veur de laifhebbers, poar joartallen:
0 joar 1917 geboren
21 joar 1938 trouwt
22 joar 1939 moeder worden
31 joar 1948 Grietje's pa Marchinus uut de tied kommen
38 joar 1955 zeun Jan geboren en uut de tied kommen
40 joar 1957 Grietje's ma Alberdina uut de tied kommen
42 joar 1959 twaalfde kind kregen
60 joar 1977 weduwe worden
85 joar 2002 Griet zulf uut de tied
Wie hebben zain hou Grietje ain mooie zwoan wur, in de eeuw dat er veur vrouwluu veul veranderde. Vrouwluu kregen stemrecht, er kwam onderwies veur jonge wichter, de pil deed zien intrede, om zo moar ain poar dingen te nuimen dei nou zo vanzulfsprekend binnen. We loaten Griet hiermet even met rust.
Wie voaren deur noar de tied dat Grietje mien oma wur. Grietje leest terwiel wie in de Snikke zitten gedichten van Nel Benschop. Straks het ze rieles. Ze wil toch ook moal in heur Fiat 600 rieden.
Ondertussen wait ik dat ze heur riebewies noeit hoalt hef, maar Grietje greep eerdoags alle kansen dei ze kreeg...
Wie goan deur de tied, terug noar onze tied, terug noar vanmurgen.
Vanmurgen kiek ik thuus over het laand. De zunne is net op. Op een takkie stoef bie mie zit noast het grode roam aan dikke doef. Dat is roar, denk ik. Doar zit noeit ain doeve. Ze kiekt noar me. Moi zeg ik. Ik vertel heur hoe of't met mie is. Dat dei die nait mie bie mie binnen wel ains mis. Het beest kiek met indringen aan, alsof ze mie begriept. Joh, ik wait wel dat dat flauwekul is. Roar ik pik ain traontje weg. De doeve knikt en vlug op en vlaigt over het laand. As de doeve uut beeld is, denk aan ain aander mooie vogel. Ze is inmiddels al twaintig joar uut de tied. Mien oma.
Het beeld is op mien netvlies braandt. Zij kon noakieken. Bijveurbeeld op dei gewone donderdagmiddag, toun ik verveelde, mie allenig veulde en zo even bie mien oma in de Roelof Tuunstroate aan was goan op fietse. Ik was denk ik ain joar of tiene. Ze had ain oranje broene jurkie aan, dei ze bie Kooistra in Emmen of Kosmeier op Knoal kocht ha. Toun ik bie heur weg gong, keek ze mie aal noh. Met buusdouk in haand, zwaaide ze mie noa. Zo lange, dat vergeet ik nait weer. Zulfs toun ik de bochte al laank om was, richting Zuuderdaip ston zij nog te zwaaien. In mien gedachten stait ze doar nog steeds.
Ze woont doar ik ook nog. In het huus van heur eerste seniorenwoning, ook van stain. In de Roelof Tuunstroate. Kin ik mie nog goud heugen. De broene meubels, de nait roken stickers op de deure, de worst op toafel, zai ik zo weer veur mie. De weeige geur, van heur huus zit nog in mien neus. Heur stem, hoar toal zit nog in mien haart. De spelletjes dei ze me aaltied luut winnen. Het gait noeit meer vot. Grietje zee altied dat alles goud kwam. Met mie. Ik kon aaltied bie heur terechte, net as mien mamme dei aal vroug gain moe meer had, en net as aal dei klainkinder van heur twaalf kinder. Joe moeten mie mor vergeven, ik wait nait heuveel nichties en neefies ik heb.
Veul stilte heb Grietje vast nait kent in de eerste helfte van heur leven. Loater wel, op heur oale dag was't soms best stil om heur tou. Nou ja, dat is ook nait hailemoal woar, want oma had aaltied contact met het leven om heur tou. Net zoals ze als kind bie't wiekswoalle zat as heur pa de vissen vong dei zie verkopen mos. Grietje had veul laifde veur het leven om heur tou. En toun ze allenig woonde verzurgde ze voak doeven. Die aankwamen vlaigen. Die gewond waren. Sommige minsen deden doar wel ains lachegerig over, zeden dat ze dei vogel beter de nek om droaien kon. Mor van dat soort proat trok Grietje zich niks aan. Daren en mensen waren veur heur geliek. Ze was doarin heur tied ver vuuruut. Ze proatte ook met de daren om zich tou as gain mins heur zag of sprak.
Ik kiek nogmoal achterom. Veur mie het laand, van 1e Mond tot Valthermond. En zai Grietje Schomaker Mooibroek voor mie stoan. Ze is aal 23 joar uut tied, mor zwaait nog aal noar mie.
En terwijl zij noar ons zwaait bedenk ik me dat zunder heur dizze oabend d'ur aans uut zain had. Zunder heur had ik hier nait stoan. Zunder heur, en aal dei vrouwluu dei met haand de grond hier omplougt hebben en de kinder groot hebben brocht, was Valthermond nait west wat het nou is. En doar verdaint ze postuum as ik het veur het zeggen ha, ain groot applaus veur.
Uitgesproken op 29/8/2025, bij de Proattafel Cultuurbolwerk dRentmeester Valthermond. Een Avond van Waarde.
Bronnen & Inspiratie:
Grietje Schomaker 80 jaar - Lambert Schomaker
Levensverhaal Lambert Schomaker
De Omwenteling, Suzanna Jansen
Het Dorpse Feminisme, Podcast Drents Archief
Hoe de vrouw verdween uit de geschiedenis- Bregje Hofstede
Eigen herinneringen