De stemmen in mijn hoofd voerden in het bos een gesprek. Ik herkende de stemmen van de schilder en van de schrijver. Ik schreef het stiekem op. Lees, luister en huiver.
Schrijver: Heeft u als schilder behoefte om uw werk nader te verklaren?
Schilder: Nee, dat heb ik niet. Maar u vraagt het mij.
Schrijver: U bent toch theoloog?
Schilder: Ja
Schrijver: Theologen wordt wel verweten dat zij overal zin in zien.
Schilder: Ja daarin moet ik u gelijk in geven, dat doen theologen. Tot vervelends toe.
Schrijver: U niet?
Schilder: Steeds minder. Het leven heeft geen zin.
Schrijver: Oh?
Schilder: Mijn moeder zei vroeger vaak; als je geen zin hebt, dan maak je maar zin. Nu neem ik woorden vaak heel letterlijk... Ik durf wel te beweren dat de kans dat je de zin die je als mens maakt, niet is zoals het bedoelt is door de eigenaar van de zin. Ik zal dit uitleggen.
Schrijver: Ho pas op! besef dat als u woorden geeft aan uw gevoelens ze kunnen transformeren.
Schilder: Door sommige kunstwetenschappers wordt gesuggereerd dat er zin, of een boodschap in kunst is. Dat de kunstenaar iets wil uitdrukken, maar ik schilder omdat ik schilder, totdat ik tevreden ben met wat ik zie. Schilderen is een ritueel, of een vorm van mediteren. Het maken van een schilderij is iets anders dan het bekijken ervan. Ik ga even terug naar de theologie; als er al zoiets als een schepper is, die altijd is, een god, een hogere macht, dan is het zeer de vraag of de mens de schepping ziet en begrijpt zoals hun god het dan misschien bedoelt.
Zo is het ook met kunst ongeveer. Alleen leidt dat zelden tot oorlog. Bij het willen weten van de achterliggende gedachten van een kunstwerk staat de eerste ervaring van de kijker steeds minder centraal. In kleutertermen: het òh/wauw/bah-effect. Het doet iets met je. Therapeuten noemen dat de vier B-s. (Boos, blij, bang, bedroefd (red.)) Vaak grijpt een kijker naar betekenis, door het doek bijvoorbeeld in een tijdsgeest, categorie te plaatsen, of door te willen dringen tot de geest van de maker. Hij wil, onder het mom van verdieping, kunnen zeggen hoe het zit, hoe het bedoeld is, dat schept orde in het brein en dat geeft rust. De kijker is in die zin lui, hij wil het werk zien als spiegel van iets, iets buiten zichzelf. Reflectie is een kunst op zich. Het gevoel, de ervaring van het kijken zelf blijft vaak buiten. Je hoeft er niet over na te denken of en hoe het werk je raakt.
Zie, in de vroege kerk ging de ervaring van het mysterie - dat wat het met je doet- vooruit aan de kennis en eventuele betekenisverlening van het ritueel. In onze tijd is dat met kunst (en in religie) precies andersom; we willen vaak eerst weten hoe het zit en kijken dan misschien wat het met ons doet. Ik wil geen zin zien in mijn werk, ik meen dat me dat vrijheid geeft, maar mijn probleem – door opvoeding, cultuur en studie- is dat mijn brein er steeds weer een verhaal van maakt. Ik ben een kind van deze tijd. Ik heb moeite met het loslaten van gevoelens. Ze komen steeds terug en ik ben getraind om daar zin in te willen zien of die te creëeren. Ik maak verhalen.
Schrijver: Hoe bedoelt u? Zoekt u niet?
Schilder: Jawel, maar ik wil vooral twijfelen. Vragen stellen. Kopland zegt ergens in een gedicht 'Wie wat vindt heeft slecht gezocht.' Dat. Vanaf de geboorte zijn we min of meer gericht om zin te geven aan de dingen. Na de geboorte wordt immers duidelijk dat eten en warmte niet altijd en zondermeer beschikbaar zijn. De communicatie met de moeder is niet meer vanzelfsprekend. Het loslaten, het eerste stadium van de gedachte te sterven is begonnen. Dat dringt met de taal binnen. De gedachte dat je (of de mensheid) er op een dag niet meer bent – de dood- is onverdraaglijk. Het leven moet doorgaan, zegt ons brein dan, en daarom zoeken we naar zin, warmte en eten. De mens maakt er een verhaal van. De angst voor het niet-bestaan (in een gemeenschap, in een familielijn) is zo groot, dat wij grepen ontwikkelen om er niet over na te hoeven denken. Onze hele systeem is er opgericht, de kunstenaar leeft er van, en social media ook. Maar dat terzijde.
Schrijver: Ja. Ja. ok. Kopland is voor mij een grote inspiratiebron.
Schilder: Voor mij ook.
Dan is het even stil.
Schrijver: Welke gevoelens spelen bij het maken uw schilderijen een rol?
Schilder: Zoals ik al zei, ik schilder omdat ik wil schilderen. Maar als u wilt dat gevoelens een rol spelen bij het schilderen, dan verwijs ik u naar de vier B’s. Vooral de B van liefdesverdriet. Dat moet je ruim zien. In essentie komt liefdesverdriet voort uit de verstoorde relatie die elk mens na zijn geboorte met zijn ouders ontwikkeld. Iedereen heeft het. Linksom of rechtsom. Ik ook. Het niet vervulde verlangen is volgens mij de motor van leven, in elk geval van mijn leven. Een mindfuck die mensen ook bij elkaar brengt. Fantastisch hoe het netwerk van mensen in elkaar zit. Of het onvervulde verlangen een rol speelt bij het schilderen, dat betwijfel ik ten zeerste. Maar ik weet dat als ik niks doe, ik me eenzaamheid voel, en dat komt altijd voort uit niet vervulde verlangens. Dat kan verdriet of verliefdheid zijn. Ik zal eens onderzoeken hoe dit invloed heeft gehad op m’n schoolkeuze, beroepskeuze en op de mannen en vrouwen waar ik me toe aangetrokken voel. Ik geloof dat het in een autopsychologiesessie zo uit te tekenen is. Of ik steek nog us een joint op, of zuip van die Braziliaanse kotsthee. Mijn brein zal in alle gevallen bevestigen wat het graag wil zien.
Schrijver: Met u welnemen stel ik u vragen geinspireerd op de tekst 'Vandaag gelukkig een makkelijk proefwerk.' van Kopland.* Het zijn proefwerkvragen die Kopland over zijn eigen tekst beantwoordt.
Schilder: Dat is goed. Ik heb als middelbare scholier een keer een onvoldoende gehad op begrijpend lezen. Het ging om een gedicht van Willem Wilmink. Iets met een trein, en een echtpaar. Ik kan me herinneren dat ik furieus was op de docent, maar dit heb ik nooit benoemd. Latente en zuiver letterkundige wraak is wat mij betreft op zijn plaats. U moet overigens weten dat het niet mijn bedoeling is om betekenis te geven aan mijn werk. Daar anderen die dit schilderij beschouwen, zich bewust of onbewust laten beïnvloeden door mijn antwoorden. Voor de ervaring zelf is het veel leuker om het niet te weten.
Schrijver: In goed Nederlands; een spoiler alert.
1) U heeft gisteren het schilderij 'The Flying Pig' afgemaakt en de wereld ingeslingerd. Wat kunt u zeggen over de titel van het schilderij?
The Flying Pig is gekozen nadat de schilder het schilderij nagenoeg af was. Ik zocht op het internet op 'pigs flying' daar het varken zo prominent in de lucht hangt, en vond de engelse uitdrukking 'When pigs fly.' Iets wat iets onmogelijks beschrijft. Hyperbolisch. Ik weet niet precies wat dat betekent maar vond het wel grappig. Zonder er verder conclusies aan te verbinden trouwens.
2) Toon eens aan dat de titel bij het schilderij past.
Ja dàg, dat is niet te doen. Aantonen is een wetenschappelijke discipline gebaseerd op vooronderstellingen. Randvoorwaarden zijn teveel omvattend. De vooronderstellingen worden mede beinvloed door de wijze waarop de wetenschapper in het leven staat. Ik weet zelf niet wie ik ben, en de schilder weet het ook niet.
Schrijver: Leidt u aan een meervoudig persoonlijksheidsstoornis?
Dat zou zomaar kunnen.
4) Waar staat het bed symbool voor?
Het bed staat waarschijnlijk symbool voor de liefde, voor de eerder benoemde onvervulde verlangens, de drempel van leven, het existentiële. Of voor het verstoorde dag/nachtritme vanwege de vliegreis naar amerika. Het kan ook zijn dat de schilder hiermee in haar onderbewustzijn terug grijpt naar herinneringen van nachtrust in de VS, het slapen in de bergen, of naar waarnemingen die zij tijdens haar jetlag beschreef in 'De Lange Weg.' Het is lang niet zeker of het brein vanuit het onderbewuste iets stuurt of dat het een onbenullige hersenflart is die met wat yoga er mag zijn en mindfull naar de prullenbak kan worden verwezen. Hoogstwaarschijnlijk voert het terug op het tweepersoonsbed dat haar jongste dochter een paar dagen eerder voor haar kamer heeft gewenst, en dat tot haar ongenoegen nog niet was aangeschaft.
5) Wat kun je nog meer vertellen over de totstandkoming van het doek?
Het doek is gemaakt direct na de reis van de schilder aan de VS, september 2019. De schilder heeft in eerste instantie een roze wolk gemaakt, en heeft daarna even de kaart van de VS willen schilderen. In de roze wolk schilderde zij het varken tevoorschijn. De schilder kijkt graag naar wolken, en ziet er vaak dieren in. Dat vindt ze leuk. De roze wolk staat mogelijk voor de idealisering van amerika, de amerikaanse droom, of de vrijheid die zij ervoer tijdens de reis door dit land, of misschien naar aanleiding van het huwelijksfeest dat zij bezocht. Uit haar dagboeken blijkt dat zij door studie van de natuur zag hoe alles van invloed was op alles, hoe het stroomt en ook hoe zij zich in deze periode regelmatig verbonden voelde met alles en iedereen. Verder is bekend dat het bed na de roze wolk werd getekend. De kunstenares heeft regelmatig laten weten kennis van hoe zichzelf weer tot leven kan wekken mogelijk dat het bed daar een rol in heeft. Pure godslastering, en een gotspe natuurlijk.
6) Vertel over de tijdsgeest waarin het schilderij is gemaakt en de invloed op dit doek.
Het is een periode waarin de extremen veel aandacht krijgen. Het is een tijd waarin mensen zoeken naar nieuwe zin, verbindingen, met zichzelf en met elkaar. Authenticiteit, identiteit hebben, echt zijn, wordt belangrijk gevonden. De rijken worden ook in deze periode steeds rijker en de armen steeds armer. Daartussenin vecht de middenklasse om de macht en het gelijk. Kunstenaars en al het andere dat iets met gevoel doet delft financieel het onderspit. Vrouwen hebben in Nederland 100 jaar stemrecht. Kinderen slikken stempels en medicijnen. Verder zie je in het landschap terug hoe doorgaans over sexualiteit wordt gedacht; monocultuur met wilde bloemen langs de randen, terwijl ook kennis over biodiversiteit langzaam doordringt. Veel mensen wonen het liefst dicht op elkaar en werken veel. De woningnood in het westen is danook heel hoog, en de huizenprijzen extreem. De werkdruk is heel hoog, met name voor verpleegkundigen. Klimaatveranderingen worden nog steeds betwist. De helft van de kiezers kiest links, de andere helft rechts. Er was nog nooit zoveel welvaart, luchtvervuiling en ontrekking van grond en grondstoffen. Veel mensen geven aan ongelukkig en eenzaam te zijn. De kranten schrijven over het einde der tijden.
7) Dit in ogenschouw nemende, hoe beschouwt u nu de kwetsbaarheid van de ondergrond van het bed in relatie tot de beweging van het varken?
Het bed staat zeer wankel, uiterst kwetsbaar.
De positie van het varken ten opzichte van het bed kan als volgt in verband worden gebracht met de positie van het bed. Het varken vliegt over het bed. Als het varken niet meer vliegt, stort het op het bed en dondert waarschijnlijk de hele boel in mekaar.
Het kan ook dat de schilder vanuit de positie van het bed naar het vliegende varken kijkt. Mogelijk is dit schilderij daarmee een protest. Een protest tegen de amerikaanse droom, het maakbare geluk een illusie, die de schilder als schrijver in de tekst 'De Lange Weg' benoemd. In deze tekst geeft zij ook aan dat zij zag dat overgewicht een probleem is in dit land, en zet zij vraagtekens bij de kunde van de president in deze periode. Het is bekend dat zij voor vertrek naar de VS 'Boerderij der Dieren' van de bibliotheek heeft geleend, en dat zij in de VS musea heeft bezocht met surrealistische kunst - waar ze zeer van onder de indruk was.
Met de instabiele ondergrond geeft zij mogelijk haar kwetsbare positie weer. Wie durft het grootste land van de wereld aan te vallen? Het verhaal van David en Goliath, weet u wel. De instabiliteit slaat wellicht op de instabiele periode in Europa.
De kwetsbaarheid die zich toont in het schilderij kan ook de kracht zijn. Niet iedereen past in dit bed. Het kan ook zijn dat er mensen zijn die wel eens zouden willen vliegen zoals zij kan, maar niet verder komen dan het schrijven van een lied daarover. Daar de schilder veel muziek luistert, sluit ik een verwijzing naar een songtekst niet uit. Al stond de instrumentale groep Hawktail in die maanden op één in haar hitlijst. Hoe het geheel samenvalt met de betekenis van het spreekwoord ‘When Flying pigs’ is ook niet meer te achterhalen.
8) Geef plaatjes of symbolen aan die schilder niet heeft toegevoegd en die volgens de regels van deze stroming passen in dit werk?
Het is bekend dat de schilder zich graag liet inspireren door surrealistische schilders. Zelf behoorde zij niet tot een beweging, stroming of groep. De schilder heeft overwogen een nest jonge vogels te schilderen in de kolom links. Daarvoor heeft de schilder gedacht aan het schilderen van een hond die uitkijkt over de kleur geel. Beide zijn weggelaten. De schilder heeft overwogen de poten van het schilderij als stelten - vrij naar De Verzoeking vd Heilige Antonius, Dali- door te laten lopen op het geel. Uiteindelijk is daar ook niet voor gekozen. Een motivatie voor het weglaten ontbreekt. Het vliegend varken en het bed op kwetsbare delen geeft, indien gewenst, voldoende stof om tot betekenis te komen.
9) Wat wil de schilder uitdrukken met The Flying Pig?
Niets, dat is het hoogste doel van deze schilder. Maar dat lukt de schilder nooit. Het schilderij is een verhaal in zichzelf, en het hoofd maakt er een verhaal van, en vaak verschillende verhalen. Alsof het schilderij spreekt. Wat het niet doet, want dat doet enkel het brein. De suggestie dat het bed voor het existentiële staat en het varken voor het niet-weten, maakt een verhaal. De kijker (of misschien moet ik ‘mensen’ zeggen) conformeert zich graag aan dat wat er over iets gezegd wordt, maar kan er zijn eigen verhaal van maken. Zo ontstaan nieuwe verhalen.
De kunstenaar schildert in essentie om iets om handen te hebben, om te schilderen. Geleerden zeggen dat het voortkomt uit angst voor het niet-bestaan, uit onmacht, om iets blijvends maken in de tijd opdat de kunstenaar verder trekt. Sommige kunstenaars noemen de onmacht protest. Anderen noemen het een manier om (onverwerkte) gevoelens te verwerken. Sommigen doen denken aan theologen en andere verhalenvertellers en zinzoekers, die neigen er ook vaak naar om iets (be)grijpen wat niet te (be)grijpen is. Het leven is immers een mysterie.
10) Hoe past dit werk in het oeuvre van de schilder?
De schilderij is gemaakt op mdf, 60 x 60. Het schilderij is gemaakt na Disconnection. Een schilderij dat werd gemaakt na het lezen van het boek 'Het meisje dat aan de oever verscheen.' ** De kunstenaar is in augustus 2016 begonnen met schilderen. Dit werk valt dan ook onder haar vroege werken. Dit doek is één van de eerste werken die op groter formaat is gemaakt. De eerste werken zijn op canvas geschilderd, 30 x 40. Alle werken van de schilder hebben een naam. Andere werken heten bijvoorbeeld Zwaartekracht, Almost Heaven, Verlangen. Het geeft steeds een zekere spanning weer, tussen wat is en kan zijn. Dat is wat ik zie. Uit aantekeningen van haar lerares blijkt dat een tijdgenoot van deze kunstenaar haar in de zomer van 2019 heeft gewezen op de overeenkomsten tussen haar werk en het landschap in Monument Valley (VS). Daar is de kunstenares echter nog nooit geweest. Ook niet tijdens haar reis later dat jaar. Dat is opmerkelijk.
11) Wil je nog iets toevoegen of iets opmerken?
Nee, dank voor het stellen van de vragen. Ik vond het heel leuk om meer te weten te komen over deze kunstenaar. Ik voel me met haar verbonden omdat ik ook DIS (Dissociatieve Identiteits Stoornis (red)) heb. Er gaan verhalen dat het een aparte dame is, een zonderling, een dromer. Onbereikbaar voor haar eigen kinderen. Ze schreef ook en knuffelde met bomen, maar volgens mij is het wel een aardige mevrouw.
red.= redactie
* Het Mechaniek van de Ontroering
** Geert Kimpen